اردوان وزیری
دو سال از قدرت‌گیری مجدد طالبان در افغانستان،بعد از یک وقفه بیست ساله می‌گذرد.در پانزدهم اوت 2021 نیروهای طالبان بدون هیچ مقاومتی از طرف دولت اشرف غنی که کاخ ریاست جمهوری و حکومت را رها کرده بود پیروزمندانه وارد کابل شدند.هم‌زمان با ورود طالبان مردم کابل که تا سرحد مرگ وحشت‌زده شده بودند خانه و کاشانه را رها کردند و برای خروج از کشور به فرودگاه شهر هجوم آوردند.تصاویری که از این فاجعه انسانی در شبکه های خبری جهان منتشر شد آن‌چنان وحشتناک و غیرقابل باور بود که در تصور هیچ انسانی نمی‌گنجید؛هراسی این‌جهانی و ملموس که شاید و فقط شاید بتوان با داستان‌های ادگار آلن پو مقایسه‌شان کرد.سرچشمه این وحشت و سراسیمه‌گی افسارگسیخته به تجربه‌ی مردمی برمی‌گشت که دو دهه قبل زندگی در زیر سلطه‌ی طالبان را تجربه کرده بودند و به خوبی می‌دانستند چه آینده‌ی تیره و تاری در انتظارشان است.در این میان زنانی که با تلاش‌های بی‌امان‌شان آزادی نصفه و نیمه‌‌ای برای خود فراهم کرده بودند بیش از دیگران از حکومت دوباره طالبان می‌ترسیدند.آن‌ها اشتباه نمی‌کردند.اما این تصاویر فقط ذره بسیار کوچکی از واقعیتی بود که طی هجده روز در کابل رخ داد.
مستند فرار از کابل (Escape from Kabul-2022)محصول شبکه بی‌بی‌سی به کارگردانی جِیمی رابرتز در یک ماراتن نفس‌گیر 77 دقیقه‌ای به دل محشر فرودگاه کابل می‌زند.این مستند از جایی آغاز می‌شود که در دوازدهم اوت یک گردان از سپاه تفنگداران دریایی ارتش آمریکا برای خارج ساختن مقامات دولتی افغانستان و گروهی از مردم که طی بیست سال حضور نیروهای آمریکایی در آن کشور به هر شکلی با آن‌ها همکاری کرده بودند و حالا جان‌شان در خطر قرار داشت وارد فرودگاه کابل شدند.ساختار روایی و تصویری فیلم همچون اغلب مستندهای شبکه‌ی بی‌بی‌سی مبتنی بر تلفیق مصالح آرشیوی،مصاحبه با افرادی که به طور مستقیم در صحنه حضور داشته‌اند و تصاویر اختصاصی است که به طور ویژه در زمان وقوع حوادث برای ساخت مستند گرفته شده‌اند.در بخش مصاحبه‌ها،مستندساز سراغ فرمانده این عملیات و تعداد دیگری از افسرانی که مستقیمأ در این مأموریت نقش داشته و آن را هدایت کرده‌اند رفته و بخشی از ماجرا را از نقطه‌نظر آن‌ها به تصویر کشیده است.از سوی دیگر برای انتقال وحشت و هراس ساکنان کابل و مصایبی که در مسیر رسیدن به فرودگاه و خروج از کشور متحمل شده‌اند دوربین خود را بر چند زن و مردی که از جهنم فرودگاه کابل خلاصی یافته و حالا در کشور دیگری زندگی می‌کنند متمرکز ساخته است.اما در عین حال فراموش نکرده با چند نفری که هنوز هم در کابل تحت تسلط طالبان زندگی می‌کنند صحبت کند تا از این طریق بتواند مخاطب را در فضایی قرار دهد که شاید به نوعی توجیه رفتار هیستریک کسانی باشد که به هر قیمتی قصد داشتند از کشورشان بگریزند،اما یا به شکل وحشتناکی کشته و یا مجبور شدند برگردند و بمانند و رنج زیستن در موطن‌شان را تحمل کنند.شیوه‌ی مونتاژ تصاویر کله‌های سخن‌گو (Talking Heads) برای روایت وقایع از یک پیوستگی و تداوم تبعیت می‌کند کهحاصل آن یک‌دست شدن و یک‌دست ماندن روایت از ابتدا تا انتها،به‌رغم این است که رویدادهااز زبان و دیدگاه کاراکترهایی بیان می‌شود که در دو سمت مختلف ماجرا قرار دارند.وقتی یکی از فرماندهان آمریکایی بخشی از واقعه را از دیدگاه و جایگاه خودش تعریف می‌کند همان واقعه از منظر کسانی که خودشان آن را تجربه کرده‌اند نیز روایت می‌شود و از این طریق پازل کامل‌شده و نهایی پیش چشم مخاطب جان می‌گیرد.به‌واسطه همین شیوه پینگ‌پونگی در مونتاژ است که ترس یکسان در هر دو طرف به بیننده منتقل می‌شود.
از یک سو نیروهای آمریکایی فقط با 150 نفر باید به هر قیمتی که شده امنیت باند فرودگاه را تأمین کنند و آن را برای نشست و برخاست هواپیماها باز نگه دارند.از سوی دیگر سیل خروشان جمعیت وحشت‌زده 25000 نفری که هیچ چیزی جلودارشان نیست به سمت فرودگاه هجوم می‌آورند.هر دو طرف برای بقا می‌جنگند و به یک اندازه می‌ترسند.عنوان شیطنت‌آمیز و استعاری و دوپهلوی فیلم هم به همین ترس مشترک اشاره دارد:همه آدم‌های فیلم می‌خواهند از کابل فرار کنند.در این میان فقط طالبان خوشحال به نظر می‌رسند که بدون هیچ مقاومتی کنترل کشور را به دست گرفته‌اند و در گفت‌وگو با فیلم‌ساز این خوشحالی را بی پرده‌پوشی بیان می‌کنند.وزیر معزول امور زنان افغانستان،یک دانشجوی دختر که پدرش در سفارت انگلستان کار می‌کرده و یک زن مجری اخبار سه نفر از زنانی هستند که دیگر امکان ماندن در کابل برای‌شان وجود ندارد و جان‌شان به طور جدی در معرض خطر است و هر یک تجربه‌ی تلخ و دردناک رسیدن به فرودگاه و فرار از کابل را در مقابل دوربین فیلم‌ساز برای مخاطب شرح می‌دهند.در هر گوشه از قاب تصویر بلا و مصیبتی دهشتناک در جریان است؛چه آن‌جایی که دوربین مستندساز سیل خروشان جمعیت را در باتلاقی متعفن از فضولات انسانی یا گیر افتاده در پشت سه دروازه ورودی به فرودگاه در لانگ‌شات نشان می‌دهد و چه آن‌جا که در نماهای نزدیک‌تر و پٌر التهاب شاهد التماس و استغاثه‌ی مردم مستأصل برای سوار شدن به هواپیما هستیم.نیروهای آمریکایی در سی‌ویکم اوت 2021 به طور کامل از افغانستان خارج شدند.در پایان فیلم تصاویری از سخن‌رانی جو بایدن پس از خارج شدن آخرین نفرات ارتش آمریکا از افغانستان را می‌بینیم.بایدن به پایان یافتن جنگ بیست ساله در افغانستان اشاره می‌کند و آن را یک موفقیت عظیم دیگر برای ایالات متحده می‌داند که نظامیان و دیپلمات‌ها موفق به انجامش شدند.تصویر به چهره آخرین سفیر آمریکا در افعانستان کات می‌شود که می‌گوید”بیست سال.این مسلمأ یک پیروزی نیست.ولی ما باید با این واقعیت زندگی کنیم که کاری را که باید انجام می‌شد نتوانستیم انجام دهیم”.مستند فرار از کابل با تصاویری به شدت آزاردهنده و عذاب‌آور اما متاسفانه واقعیروایت‌گر رنج و درد یک ملت است،چه برای آن‌ها که رفتند و چه برای آن‌ها که ماندند.